Ο θυμός είναι ένα φυσικό—και ουσιώδες—συναίσθημα, γιατί στέλνει το μήνυμα ότι «κάτι δεν πάει καλά». Μας δείχνει ότι κάτι έχει πληγωθεί, παραβιαστεί ή μείνει ανικανοποίητο. Όμως, όταν ο θυμός «ξεχειλίζει» σε επιθετικότητα—λεκτική, συναισθηματική ή σωματική—διαβρώνει την εμπιστοσύνη και την εγγύτητα.
Σημαντικό: ενώ ο θυμός είναι συναίσθημα, η επιθετικότητα είναι συμπεριφορά που συχνά προκύπτει από μη ρυθμισμένο θυμό. Το ζητούμενο δεν είναι να εξαφανίσουμε τον θυμό, αλλά να τον ρυθμίσουμε. Κάπου εδώ μπαίνει η νοητικοποίηση (mentalization): Η νοητικοποίηση είναι η ικανότητα να θυμόμαστε ότι πίσω από κάθε πράξη υπάρχει ένας εσωτερικός κόσμος — συναισθήματα, σκέψεις και προθέσεις — τόσο μέσα μας όσο και στον άλλον. Όταν αυτή η ικανότητα «πέφτει», παρερμηνεύουμε προθέσεις, πηδάμε σε βεβαιότητες τύπου «ξέρω τι σκέφτεται, ξέρω πως νιώθει, ξέρω γιατί το έκανε» και ο φαύλος κύκλος κλιμακώνεται. Η ενίσχυση της νοητικοποίησης συνδέεται με καλύτερη ρύθμιση συναισθήματος και λιγότερες συγκρούσεις (Luyten et al., 2020; Schwarzer et al., 2021).
Τι είναι η νοητικοποίηση, με απλά λόγια;
Στην καθημερινή γλώσσα, σημαίνει «έχω στο νου μου, το νου του άλλου». Ρωτάμε: «Τι μπορεί να ένιωσε; Τι μπορεί να κατάλαβε από αυτό που είπα; Υπάρχει άλλη πιθανή εξήγηση;» Δεν είναι διάβασμα σκέψεων, είναι μια διερευνητική στάση που ξεκινάει από το «δεν ξέρω». Μια στάση περιέργειας, που μας δίνει την δυνατότητα να κρατάμε ανοιχτό το νου μας απέναντι στην πολυπλοκότητα των ψυχικών καταστάσεων.
Υπό στρες, η περιέργεια αντικαθίσταται από βεβαιότητα («το κάνει για να με πληγώσει»), οι φωνές ανεβαίνουν, η καρδιά τρέχει, και το σύστημα μάχης-φυγής παίρνει τον έλεγχο. Τότε η νοητικοποίηση «σβήνει» και βλέπουμε μόνο την επιφάνεια της πράξης, όχι τις νοητικές της ρίζες. Η αποκατάσταση της νοητικοποίησης επαναφέρει την ικανότητα να ονομάζουμε τα συναισθήματα, να κάνουμε έλεγχο της πραγματικότητας και να επιλέγουμε πιο προσαρμοστικές αντιδράσεις (Luyten et al., 2020).
Ακολουθεί ο Πίνακας 1.1 στον οποίο μπορούμε να διαπιστώσουμε τις διαφορετικές ερμηνείες που μπορεί να έχει μια κατάσταση ανάλογα με το εάν νοητικοποιούμε ή όχι.
| Κατάσταση | Παράδειγμα νοητικοποίησης | Αποτυχία νοητικοποίησης |
| 1. Ο σύντροφός σου αργεί να απαντήσει στα μηνύματα. | «Ίσως είχε μια δύσκολη μέρα, ή είναι απασχολημένος. Δεν θα βγάλω βιαστικά συμπεράσματα.» | «Δεν με θέλει πια. Με αγνοεί επίτηδες.» |
| 2. Ένας φίλος ακυρώνει καφέ την τελευταία στιγμή. | «Μπορεί να είναι κουρασμένος ή να χρειάζεται λίγο χρόνο μόνος του.» | «Με θεωρεί ασήμαντο. Δεν με υπολογίζει καθόλου.» |
| 3. Ο/η σύντροφος δείχνει ψυχρός μετά από καβγά. | «Ίσως νιώθει ακόμα πληγωμένος και δεν μπορεί να πλησιάσει εύκολα.» | «Δεν τον/την νοιάζει καθόλου. Είναι παγωμένος άνθρωπος.» |
| 4. Νιώθω εκνευρισμό. | «Ίσως είμαι αγχωμένος ή νιώθω πίεση από κάτι που δεν έχω συνειδητοποιήσει ακόμα.» | «Φταίνε όλοι οι άλλοι· με εκνευρίζουν επίτηδες.» |
| 5. Κάποιος συνάδελφος είναι απότομος στη δουλειά. | «Ίσως έχει στρες ή δέχεται πίεση από πάνω.» | «Είναι αγενής και με αντιπαθεί.» |
Γιατί ο θυμός κλιμακώνεται στα ζευγάρια;
Οι ερωτικές σχέσεις ενεργοποιούν βαθύτερα συστήματα συναισθηματικών δεσμών. Με απλά λόγια, αυτό σημαίνει ότι οι ερωτικές σχέσεις δεν είναι απλώς θέμα έλξης ή συνήθειας. Αγγίζουν πολύ βαθύτερα, παιδικά βιώματα και συναισθηματικά στρώματα του ψυχισμού μας.
Όταν ερωτευόμαστε ή δεθούμε συναισθηματικά κάποιον άνθρωπο, ξυπνούν μέσα μας τα ίδια “συστήματα δεσμού” που ενεργοποιήθηκαν στην παιδική μας ηλικία με τους γονείς ή τους βασικούς φροντιστές μας. Δηλαδή:
- ο τρόπος που ζητάμε εγγύτητα και ασφάλεια,
- ο τρόπος που αντιδρούμε όταν ο άλλος απομακρύνεται,
- ή το πώς αντέχουμε τη συναισθηματική απόσταση ή τη ματαίωση,
Οι ερωτικές σχέσεις “ξυπνούν” ασυνείδητα τα πρώτα μας βιώματα δεσμού από όπου πηγάζουν, βασικά σχεσιακά μοτίβα σχετικά με το αν μπορούμε να εμπιστευτούμε, να αγαπηθούμε και να εξαρτηθούμε από κάποιον χωρίς να πληγωθούμε.
Για παράδειγμα: Η Μαρία είναι καχύποπτη, αυτό πιθανότατα να πηγάζει από μια πρώιμη, παιδική, εσωτερικευμένη εμπειρία εγκατάλειψης ή προδοσίας. Αυτή η εμπειρία στην ενήλικη πλέον ζωή της, την ωθεί να ελέγχει, να αναζητά διαβεβαιώσεις και να ερμηνεύει τα πάντα ως πιθανή απόρριψη. Αυτό με τη σειρά του ενεργοποιεί στον σύντροφό της αισθήματα αποφυγής τα οποία πιθανότατα να βασίζονται σε δικές του εσωτερικευμένες πεποιθήσεις: ότι η εγγύτητα ισοδυναμεί με απώλεια ελέγχου ή καταπίεση. Έτσι, η καχυποψία πυροδοτεί την απόσυρση και η απόσυρση εντείνει την καχυποψία. Ο φαύλος αυτός κύκλος γίνεται σύστημα αυτοτροφοδοτούμενης συναισθηματικής δυσλειτουργίας, όπου ο καθένας ενεργοποιεί τις πιο φοβισμένες πλευρές του άλλου.
Όταν αισθανόμαστε ότι ο/η σύντροφος απομακρύνεται, μας απορρίπτει ή «δεν μας βλέπει», σε πολλές περιπτώσεις ο εγκέφαλος αντιδρά σαν να υπάρχει κίνδυνος: το βαθύτερο σύστημα δεσμού τίθεται σε συναγερμό και ο θυμός συχνά εκτοξεύεται αυτόματα (Mikulincer & Shaver, 2016).
Η έρευνα δείχνει ότι όταν η ικανότητά μας να «έχουμε στο νου» τα συναισθήματα και τις προθέσεις του άλλου είναι χαμηλή, ο θυμός είναι πιθανότερο να γίνει επιθετικός και παρορμητικός (Schwarzer et al., 2021).
Αντίθετα, όταν μπορούμε να κάνουμε μια μικρή παύση, να ονομάσουμε αυτό που νιώθουμε και να σκεφτούμε τι ίσως συμβαίνει μέσα στον άλλον, οι παρεξηγήσεις μικραίνουν, ο τόνος μαλακώνει και ανοίγει χώρος για σύνδεση (Luyten et al., 2020).
Με απλά λόγια: όσο καλύτερα κατανοούμε εμάς και τον/τη σύντροφό μας, τόσο λιγότερο «χρειάζεται» να επιτεθούμε για να προστατεύσουμε τον εαυτό μας.
Τι κάνει την Συμβουλευτική με βάση την Νοητικοποίηση διαφορετική;
Η Συμβουλευτική δεν προσπαθεί να «φτιάξει» τον θυμό άμεσα. Δουλεύει στην πηγή που τον τροφοδοτεί: σταθεροποιεί τη νοητικοποίηση όταν καταρρέει. Οι θεραπευτές υιοθετούν τη στάση του «μη-γνωρίζοντος», επιβραδύνουν τη σκηνή της σύγκρουσης σε «αργή κίνηση», βοηθούν να μπουν λέξεις στα συναισθήματα («νιώθω πληγωμένος και φοβισμένος» αντί για «πάντα με υποτιμάς») και προσκαλούν τους/τις συντρόφους να εξερευνήσουν εναλλακτικές εξηγήσεις («είναι πιθανό να ένιωσα απόρριψη εκεί που υπήρχε άγχος;»). Τυχαιοποιημένες δοκιμές δείχνουν ότι το MBT βελτιώνει τη ρύθμιση συναισθήματος και τη διαπροσωπική λειτουργικότητα ενώ ταυτόχρονα μειώνει θυμό και εχθρότητα—ένα ισχυρό μήνυμα ότι η ενίσχυση της νοητικοποίησης έχει «αντι-επιθετικά» αποτελέσματα (Bateman et al., 2016).
Υπάρχει παρέμβαση με βάση τη Νοητικοποίηση για ζευγάρια;
Ναι. Η Νοητικοποίηση στη συμβουλευτική Ζευγαριών προσαρμόζει τις αρχές της Νοητικοποίησης στη δυναμική δύο προσώπων: καλλιεργεί «διπλή προσοχή» (στο δικό μου και στο δικό σου νου), ενθαρρύνοντας και τους δύο να λαμβάνουν υπόψη σκέψεις και συναισθήματα του άλλου. Η προσέγγιση αυτή βάζει σε λέξεις τις παρεξηγήσεις της στιγμής και εκπαιδεύει τα ζευγάρια να κάνουν μικρο-επισκευές στις στιγμές υψηλής έντασης.
Κλινικές εφαρμογές σε συγκρουσιακές σχέσεις υψηλής έντασης υποδηλώνουν ότι η εστίαση στη ρύθμιση και στην αμοιβαία νοητικοποίηση μπορεί να μειώσει την περιστασιακή βία και να αυξήσει την αμοιβαία κατανόηση. (Asen & Fonagy, 2012; McCann, 2022; Nyberg & Hertzmann, 2018).
Πότε να ζητήσετε βοήθεια;
Αν οι καβγάδες είναι συχνοί, αν «κολλάτε» σε βεβαιότητες ο ένας για τον άλλον ή αν υπάρχουν εκρήξεις που σας φοβίζουν, ένα πρόγραμμα MBT—ατομικά ή ως ζευγάρι—μπορεί να σας ταιριάξει. Στην πράξη, οι συνεδρίες εστιάζουν σε πρόσφατα επεισόδια, τα «παγώνουν» καρέ-καρέ και καθοδηγούν το ζευγάρι σε ασφαλείς, αμοιβαίες ερωτήσεις για το τι συνέβη μέσα στον καθένα. Δουλεύοντας να σας εφοδιάσει με έναν πρακτικό χάρτη για να διαχειρίζεστε τον θυμό χωρίς να χάνετε την επαφή. Ο στόχος δεν είναι να μην θυμώσουμε ποτέ, αλλά να συνεχίζουμε να σκεφτόμαστε ενώ είμαστε θυμωμένοι—εκεί αρχίζει η αλλαγή.
Βιβλιογραφία
- Asen, E., & Fonagy, P. (2012). Mentalization-based therapeutic interventions for families. Journal of Family Therapy, 34(4), 347–370. https://doi.org/10.1111/j.1467-6427.2011.00552.x
- Bateman, A., O’Connell, J., Lorenzini, N., Gardner, T., & Fonagy, P. (2016). A randomised controlled trial of mentalization-based treatment versus structured clinical management for patients with comorbid borderline and antisocial personality disorder. BMC Psychiatry, 16, 304. https://doi.org/10.1186/s12888-016-1000-9
- Luyten, P., Campbell, C., Allison, E., & Fonagy, P. (2020). The mentalizing approach to psychopathology: State of the art and future directions. Annual Review of Clinical Psychology, 16, 297–325. https://doi.org/10.1146/annurev-clinpsy-071919-015355
- McCann, D. (2022). Thinking under fire: Mentalization-based couple therapy for high conflict and violent relationships. Journal of Clinical Psychology, 78, e23296. https://doi.org/10.1002/jclp.23296
- Mikulincer, M., & Shaver, P. R. (2016). Attachment in adulthood: Structure, dynamics, and change (2nd ed.). Guilford Press.
- Nyberg, V., & Hertzmann, L. (2018). Mentalization-based couple therapy. In A. Vetere & E. Dowling (Eds.), Innovations in the Reflecting Process (ch. 14). https://doi.org/10.4324/9780429445071-14
- Schwarzer, N.-H., Nolte, T., Fonagy, P., & Gingelmaier, S. (2021). Mentalizing mediates the association between emotional abuse in childhood and potential for aggression in non-clinical adults. Child Abuse & Neglect, 115, 105018. https://doi.org/10.1016/j.chiabu.2021.105018
