Η προβλητική ταύτιση (projective identification) είναι ένας πολύπλοκος ψυχαναλυτικός μηχανισμός άμυνας που περιγράφηκε αρχικά από τη Melanie Klein (1946) και έχει επεκταθεί από μεταγενέστερους θεωρητικούς, ιδιαίτερα στο πεδίο της αντικειμενοτρόπου σχέσης. Πρόκειται για μια διαδικασία μέσω της οποίας το άτομο προβάλλει ανεπιθύμητα ή απειλητικά συναισθήματα, σκέψεις ή κομμάτια της ταυτότητάς του σε ένα άλλο πρόσωπο, αλλά με έναν τρόπο που το δεύτερο άτομο βιώνει πραγματικά αυτά τα συναισθήματα και τείνει να ταυτιστεί με αυτά.
Θεωρητικό Υπόβαθρο
- Η Ανάπτυξη της Έννοιας από τη Melanie Klein
Η Klein, στο πλαίσιο της αντικειμενοτρόπου σχέσης, περιέγραψε την προβλητική ταύτιση ως έναν αμυντικό μηχανισμό που εμφανίζεται πρώιμα στη βρεφική ηλικία. Σύμφωνα με το μοντέλο της, το βρέφος, όταν νιώθει έντονο άγχος ή επιθετικά συναισθήματα (λόγω της παρανοειδο-σχιζοειδούς θέσης), προσπαθεί να τα αποβάλει προβάλλοντάς τα στη μητέρα ή σε ένα άλλο αντικείμενο. Το άτομο που δέχεται αυτή την προβολή μπορεί να αρχίσει να νιώθει ή να συμπεριφέρεται σύμφωνα με το προβαλλόμενο συναίσθημα.
- Η Συνεισφορά του Bion (1959)
Ο Wilfred Bion ανέπτυξε την έννοια της προβλητικής ταύτισης, δίνοντας έμφαση στον ρόλο της μητέρας και στη λειτουργία της σκέψης. Εισήγαγε την έννοια της περιέχουσας-περιεχόμενου (container-contained). Σύμφωνα με τον Bion, ένα βρέφος μπορεί να προβάλλει ανυπόφορα συναισθήματα στη μητέρα, η οποία (ιδανικά) τα περιέχει, τα επεξεργάζεται και τα επιστρέφει στο βρέφος σε μια ανεκτή μορφή. Αν η μητέρα αποτύχει σε αυτή τη λειτουργία, το βρέφος δεν μαθαίνει να διαχειρίζεται τα συναισθήματά του, και ο μηχανισμός αυτός μπορεί να γίνει δυσλειτουργικός στην ενήλικη ζωή.
- Η Χρήση της Προβλητικής Ταύτισης στις Διαπροσωπικές Σχέσεις
Μεταγενέστεροι θεωρητικοί, όπως οι Otto Kernberg και Thomas Ogden, εξέτασαν την προβλητική ταύτιση στις ενήλικες σχέσεις και στην ψυχοπαθολογία.
- Kernberg (1975): Σύνδεσε την προβλητική ταύτιση με τις οριακές διαταραχές προσωπικότητας, περιγράφοντας πώς το άτομο μπορεί να εξαναγκάσει τον άλλο να βιώσει προβαλλόμενα στοιχεία του εαυτού του.
- Ogden (1982): Διεύρυνε τη θεωρία τονίζοντας τον διαπροσωπικό χαρακτήρα της διαδικασίας, όπου τόσο ο πομπός όσο και ο δέκτης της προβλητικής ταύτισης συμμετέχουν ενεργά στην ψυχολογική δυναμική.
Η Διαδικασία της Προβλητικής Ταύτισης
Η προβλητική ταύτιση περιλαμβάνει τρία βασικά στάδια:
- Προβολή: Το άτομο αποδίδει (προβάλλει) ανεπιθύμητες πτυχές του εαυτού του σε ένα άλλο πρόσωπο.
- Επιρροή στον άλλο: Το άτομο-δέκτης αρχίζει να βιώνει τα συναισθήματα που του αποδίδονται, καθώς η προβολή γίνεται με έναν τρόπο που προκαλεί αντιδράσεις.
- Ταύτιση: Ο δέκτης μπορεί να ταυτιστεί με το προβαλλόμενο υλικό και να ενσωματώσει (έστω και προσωρινά) τα συναισθήματα ή τις συμπεριφορές που του αποδόθηκαν.
Κλινικό παράδειγμα προβλητικής ταύτισης σε ένα ενήλικο ζευγάρι.
Εισαγωγή
Ο Γιάννης και η Μαρία είναι ένα παντρεμένο ζευγάρι στα τέλη των 30 τους, μαζί για δέκα χρόνια. Πρόσφατα, η σχέση τους έχει γίνει τεταμένη, με συχνές συγκρούσεις και συναισθήματα απογοήτευσης και θυμού. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας ζεύγους, γίνεται εμφανές ότι η προβλητική ταύτιση παίζει κεντρικό ρόλο στη δυναμική τους.
Ιστορικό και Ψυχολογικό Υπόβαθρο
Γιάννης (ο Πομπός της Προβλητικής Ταύτισης)
- Μεγάλωσε σε μια οικογένεια με έναν αποστασιοποιημένο πατέρα και μια επικριτική μητέρα.
- Έμαθε από νωρίς να καταπιέζει την ευαλωτότητά του, καθώς τα αρνητικά συναισθήματα δεν ήταν ανεκτά στο οικογενειακό περιβάλλον.
- Φοβάται την απόρριψη και την εγκατάλειψη, αλλά δυσκολεύεται να εκφράσει την ανασφάλειά του.
Μαρία (ο Δέκτης της Προβλητικής Ταύτισης)
- Προέρχεται από ένα πιο εκφραστικό οικογενειακό σύστημα, αλλά έχει μάθει να ανταποκρίνεται στις συναισθηματικές ανάγκες των άλλων, συχνά εις βάρος των δικών της.
- Έχει έντονη ενσυναίσθηση, γεγονός που την κάνει δεκτική στις συναισθηματικές μεταβιβάσεις του Γιάννη.
- Συχνά αναλαμβάνει το ρόλο του “σωτήρα” στις σχέσεις της.
Η Δυναμική της Προβλητικής Ταύτισης
- Προβολή: Ο Γιάννης βιώνει έναν ανομολόγητο φόβο εγκατάλειψης, αλλά αντί να τον εκφράσει άμεσα, προβάλλει τα συναισθήματά του στη Μαρία. Συχνά της λέει ότι εκείνη είναι ψυχρή, αποστασιοποιημένη ή αδιάφορη απέναντί του, παρόλο που η Μαρία καταβάλλει προσπάθεια να είναι συναισθηματικά παρούσα.
- Επιρροή στον Άλλο: Η Μαρία, στην προσπάθειά της να αποδείξει ότι δεν είναι όπως την περιγράφει ο Γιάννης, αρχίζει να αισθάνεται υπερβολικό βάρος στη σχέση. Καθώς προσπαθεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες του, νιώθει εξαντλημένη και συναισθηματικά απομακρύνεται. Έτσι, αρχίζει να βιώνει όντως το συναίσθημα της αποστασιοποίησης που της αποδόθηκε.
- Ταύτιση: Με τον καιρό, η Μαρία ενστερνίζεται την εικόνα που της προβάλλει ο Γιάννης και γίνεται πιο απομακρυσμένη, καθώς αισθάνεται ότι ό,τι και να κάνει δεν είναι αρκετό. Ο Γιάννης, βλέποντας αυτή τη στάση, νιώθει δικαιωμένος στις αρχικές του προβολές και ενισχύεται η δυσλειτουργική δυναμική.
Επιπτώσεις στη Σχέση
- Ο Γιάννης συνεχίζει να αισθάνεται συναισθηματικά εγκαταλελειμμένος, επιβεβαιώνοντας την ασυνείδητη πεποίθησή του.
- Η Μαρία νιώθει παγιδευμένη σε έναν φαύλο κύκλο, προσπαθώντας να ικανοποιήσει τον Γιάννη αλλά ταυτόχρονα απομακρυνόμενη συναισθηματικά.
- Η επικοινωνία τους γίνεται αμυντική και συγκρουσιακή, με επαναλαμβανόμενες κατηγορίες και συναισθηματική απομάκρυνση.
Συμπέρασμα
Η προβλητική ταύτιση είναι ένας ισχυρός και πολυσύνθετος μηχανισμός άμυνας που σχετίζεται με τη ρύθμιση των συναισθημάτων και τις διαπροσωπικές σχέσεις. Μπορεί να λειτουργήσει ως ψυχολογικός καταναγκασμός αλλά και να δημιουργήσει φαυλους κύκλους στις σχέσεις όπου ο ένας σύντροφος εξαναγκάζει, ασυνείδητα, τον άλλον να βιώσει και να εκφράσει συναισθήματα που ανήκουν στον πρώτο . Η κατανόησή της είναι κρίσιμη τόσο στην ψυχοθεραπεία όσο και στη μελέτη των δυναμικών των διαπροσωπικών σχέσεων. Μέσω της θεραπευτικής διεργασίας, το ζευγάρι μαθαίνει να αναγνωρίζει και να διαχειρίζεται αυτή τη δυναμική, ενισχύοντας μια πιο υγιή συναισθηματική σύνδεση.
