Η Εννόηση (Mentalization) είναι μια νοητική διαδικασία η οποία μας βοηθά να αντιληφθούμε και να ερμηνεύσουμε τα συναισθήματα, τις ανάγκες, τους στόχους, την λογική και τις σκέψεις μας αλλά και των άλλων. Είναι κάτι που δίνει νόημα στη συμπεριφορά. Η προσέγγιση της Εννόησης είναι ιδιαιτέρα χρήσιμη για όσους δουλεύουν με παιδιά και εφήβους αλλά και για τους ίδιους τους γονείς καθώς παρέχει μια πλήρη θεωρία για να στηρίξουμε όσο το δυνατόν καλύτερα την ανάπτυξη τους. Η Εννόηση είναι μια ικανότητα την οποία αποκτούν τα παιδιά σταδιακά εάν οι γονείς τους Εννοούν την αλληλεπίδραση μαζί τους. Με άλλα λόγια εάν οι γονείς αντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν σωστά τα συναισθήματα, τις ανάγκες, τους στόχους, την λογική και τις σκέψεις των παιδιών τους, τότε και τα παιδιά θα αποκτήσουν και αυτή τη νοητική ικανότητα. Με μια πρώτη ανάγνωση η Εννόηση μπορεί να φαίνεται μια απλή και αυτονόητη διαδικασία, κάτι που κάνουμε όλοι μας. Ωστόσο εάν αρχίσουμε να σκεφτόμαστε και να δουλεύουμε πάνω σε αυτή τη διαδικασία πολύ σύντομα θα διαπιστώσουμε ότι είναι πιο περίπλοκο από ότι αρχικά είχαμε φανταστεί.
Για παράδειγμα, όταν δεις το παιδάκι σου με πασαλειμμένες σοκολάτες σε όλο του το πρόσωπο, επειδή προηγουμένως έχει βουτήξει με τα μούτρα μέσα στην τούρτα των πρώτων του γενεθλίων… Πως ερμηνεύεις την συμπεριφορά του παιδιού? Ήταν κάτι που έκανε επειδή λιγουρεύτηκε την τούρτα που είχες αφήσει στο τραπέζι? Είναι κάτι που έχει πλάκα? Ή μήπως ήταν κάτι που έγινε σκόπιμα για να σου χαλάσει όλη την προετοιμασία για τα γενέθλια αγνοώντας όλη την προσπάθεια που έκανες για να φτιάξεις την τούρτα?
Το πώς αντιλαμβάνεσαι και ερμηνεύεις την συμπεριφορά του παιδιού σου θα καθορίσει και τις πράξεις σου. Ταυτόχρονα το παιδί σε κοιτάει και προσπαθεί να δώσει νόημα στη δική του πράξη μέσα από την δική σου αντίδραση, μέσα από την αντίδραση του ενήλικα που βρίσκεται δίπλα του. Οπότε σε αυτή τη μικρή διάδραση ο καθένας προσπαθεί να διαβάσει το Νου του άλλου και αυτό είναι κάτι που συμβαίνει ακαριαία και αυθόρμητα.
Η διαισθητική κατανόηση της πράξης του παιδιού και η διαισθητική κατανόηση της δική σου αντίδρασης από το παιδί μπορεί να μετατρέψει αυτή την διάδραση σε κάτι ευχάριστο, μια ευχάριστη ανάμνηση για σένα και το παιδί, κάτι που θα θυμάστε για χρόνια ή να μετατραπεί σε πηγή άγχους για το παιδί γιατί προηγουμένως έχει γίνει σαφές ότι οι πράξεις του ακολουθούνται από αποδοκιμασία, γιατί οι προθέσεις του δεν αναγνωρίστηκαν και στο τέλος ίσως ο αυθορμητισμός του να γίνει αντιληπτός σαν απειλή.
Κάποιοι γονείς δυσκολεύονται λίγο παραπάνω στο να δούνε το παιδί ως παιδί. Δυσκολεύονται να αντιληφθούν τις πραγματικές ανάγκες, τις πραγματικές σκέψεις, τα πραγματικά συναισθήματα, τα πραγματικά πιστεύω, τις πραγματικές επιθυμίες πίσω από την συμπεριφορά του παιδιού. Αυτό που συμβαίνει πολλές φορές είναι να βάζουν οι ενήλικες τις δικές τους ιδέες στο παιδί σχετικά με το τι προσπαθεί να κάνει, σχετικά με την συμπεριφορά του και αυτό δεν βοηθάει.
Φυσικά δεν υποστηρίζω ότι κάποιος γονέας το κάνει εσκεμμένα ή συνειδητά. Ορισμένες φορές και εμείς οι γονείς είμαστε κουρασμένοι, άλλες φορές είμαστε αγχωμένοι και φορτισμένοι με ένα σωρό καθημερινά προβλήματα. Σε τέτοιες περιπτώσεις είναι πολύ πιο πιθανό να προβούμε σε συμπεράσματα σχετικά με τα παιδιά μας τα οποία δεν είναι ακριβή και σε παρεξηγήσεις της συμπεριφοράς τους.
Για να είμαι ειλικρινής καταλαβαίνω το παιδί μου σωστά περίπου τις μισές φορές και θέλω να ξέρετε ότι σας μιλάει κάποιος που είναι περήφανος για την ευαισθησία του απέναντι στα παιδιά. Στο τέλος πιστεύω ότι αυτό το ποσοστό είναι απόλυτα υγειές για το παιδί γιατί σκεφθείτε να συνήθιζε το παιδί σε μια σχέση όπου τα συναισθήματα, οι ανάγκες, οι επιθυμίες, οι στόχοι και τα πιστεύω του γίνονταν πάντα κατανοητά, όλες τις ώρες. Αυτό δεν θα τα προετοίμαζε για την πραγματική ζωή.
Υπάρχουν πολύ σημαντικά στοιχεία για να καταλάβουμε τον αντίκτυπο που έχει η σύγχρονη κοινωνία, ο σύγχρονος πολιτισμός μας στην ανατροφή των παιδιών από τη σκοπιά της Εννόησης. Η Εννόηση σαν προσέγγιση υπογραμμίζει τον καθοριστικό ρόλο της σχέσης παιδιού-γονέα. Το παιδί προσπαθεί σχεδόν αποκλειστικά να βρει τον εαυτό του, την δική του υποκειμενικότητα μέσα στο Νου του φροντιστή/γονέα του και αυτή η αποκλειστικότητα έχει να κάνει με το γεγονός ότι αυτή η σχέση είναι κύρια σχέση προσκόλλησης (primary attachment relationship).
Το να υποκαθιστούμε αυτόν τον ενήλικα με οποιοδήποτε άλλο ερέθισμα όπως η τηλεόραση ή κάτι που προβάλλεται στην οθόνη είναι δυνητικά καταστροφικό για το παιδί γιατί μέσα από αυτό το παιδί δεν θα έχει την ευκαιρία να αναγνωρίσει τον εαυτό του. Και για εμένα αυτό είναι πολύ σημαντικό ίσως το πιο σημαντικό από όλα και εδώ υπάρχει ένας μεγάλος κίνδυνος. Έχω δυο τρείς ενδείξεις που φανερώνουν πόσο καταστροφικό μπορεί να είναι αυτό.
Η πρώτη έρχεται πολύ αργότερα στην ανάπτυξη. Βλέπουμε λοιπόν ότι κάπου εκεί στην εφηβεία, σίγουρα μετά την ηλικία των 11-12 πως ο κύριος παράγοντας κοινωνικοποίησης των παιδιών είναι άλλα παιδιά. Σε αυτό το στάδιο τα παιδιά συναναστρέφονται με πολύ λίγους ενήλικες και αυτό έχει οδηγήσει σε σημαντικά προβλήματα όπως η αύξηση του άγχους, ο αυτοτραυματισμός και μια σειρά από δυσκολίες.
Υπάρχουν επίσης αρκετές ενδείξεις που επιβεβαιώνουν ότι τα παιδιά από την αρχή της ζωής τους πρέπει να αναγνωρίζονται ως παιδιά και ως ξεχωριστά άτομα. Το μεγαλύτερο όφελος από αυτό σε βάθος δεκαετίας είναι ένας έφηβος λιγότερο βίαιος. Μεγάλο παράδειγμα σε αυτό αποτελεί η Αγγλία όπου έρχεται το κράτος και επενδύει αρκετά σημαντικά κονδύλια σε παρεμβάσεις που αφορούν τα πρώιμα στάδια της παιδικής ηλικίας( 0-5 ) κάτι που δέκα χρόνια αργότερα οδήγησε στη μείωση των εγκλημάτων βίας.
Τρίτον και πιθανότατα για μένα το πιο σημαντικό είναι ο χρόνος που περνάμε με τα παιδιά μας. Το σύνολο του χρόνου που περνάει ένας γονέας με τα παιδιά του είναι λιγότερο σημαντικό από την ποιότητα του χρόνου και ξέρουμε από έρευνες πάρα πολλά για αυτό. Η ποιότητα του χρόνου δεν έχει να κάνει τόσο με τον ευχάριστο χρόνο ή με τον χαρούμενο χρόνο, αλλά έχει να κάνει με την παρουσία του γονέα εκεί δίπλα στο παιδί για να μπορέσει να το βοηθήσει να λύσει τα προβλήματα που το ίδιο νιώθει ότι δεν μπορεί να λύσει. Οπότε για μένα ο ποιοτικός χρόνος έχει να κάνει περισσότερο με την επίλυση προβλημάτων. Έχει να κάνει με την δυνατότητα του παιδιού να στραφεί σε κάποιον ενήλικα που βρίσκεται εκεί και είναι διαθέσιμος να το βοηθήσει με τα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετωπίζει.
Εάν αυτό το διαδραστικό κανάλι επικοινωνίας μπορέσει να διατηρηθεί τότε η ποιότητα της σχέσης παιδιού-γονέα αναβαθμίζεται και ταυτόχρονα εκπληρώνει τον εξελικτικό της χαρακτήρα. Εάν αυτό το κανάλι χαθεί τότε αυτό το μικρό άτομο θα βρίσκει λιγότερο ασφαλές το άνοιγμα για βοήθεια προς άλλα άτομα και αυτό είναι κάτι που θα ακολουθεί για όλη τη ζωή του.
Το να ανοίγουμε τον παιδικό Νου σε λύσεις που βρίσκονται στον κοινωνικό τους περίγυρο είναι κάτι που θέλουμε να το εδραιώσουμε στα πρώιμα στάδια της παιδικής ηλικίας. Εάν απογοητεύσουμε τα μικρά παιδιά με αυτό, υπερ-επενδύοντας χρόνο μπροστά στις οθόνες, παραμελώντας τα, ή κάνοντας μια σειρά από άλλα πράγματα νομίζω θα κάνουμε τα παιδιά μας πιο άκαμπτα, πιο απομονωμένα, ή λιγότερο ευπροσάρμοστα, λιγότερο ελαστικά, με λιγότερη θέληση να μάθουν.
Πηγές
Hagelquist, J., & Rasmussen, H. (2021). Mentalization in the family (2nd ed., p. 24). Routledge.
Fonagy, P. (2016). What is mentalization? [Video]. Retrieved from https://www.youtube.com/watch?v=MJ1Y9zw-n7U&ab_channel=Simms%2FMannInstitute.
